Υπεράσπιση του Διαφωτισμού
Επιμέλεια: Θανάσης Γιαλκέτσης
Ο Διαφωτισμός μπορεί να σημαίνει κάμποσα πράγματα: ένα σύνολο ετερόκλητων στοχαστών, κυρίως του 18ου αιώνα, που αμφισβήτησαν το θρησκευτικό δόγμα αντικαθιστώντας το με μια ορθολογική φιλοσοφία· ή ένα σύνολο λίγο ώς πολύ συνεκτικών αξιών, βασιζόμενων στην εκκοσμίκευση και στην πνευματική ελευθερία. Οι επικριτές όλων όσων συνδέονται με τον Διαφωτισμό προέρχονταν συνήθως από τη Δεξιά, από τον Γάλλο αντιδραστικό στοχαστή Ζοζέφ ντε Μεστρ (1753-1821) ώς τους τωρινούς εκπροσώπους της αντίδρασης. Αυτοί φοβούνταν ότι η απώλεια της θρησκευτικής αυθεντίας θα δημιουργούσε ηθική εξαχρείωση και κοινωνική αταξία. Στις μέρες μας, η κληρονομιά του Διαφωτισμού δέχεται επιθέσεις και από την Αριστερά. Οι επικριτές επιχειρούν να συνδέσουν τόσο τον Διαφωτισμό όσο και την εκπαίδευση στους Ελληνες και στους Ρωμαίους κλασικούς με τον ρατσισμό. Υποτίθεται ότι «οι στοχαστές του Διαφωτισμού δημιούργησαν μια ιεραρχία, στην οποία η Ελλάδα και η Ρώμη, επειδή ήταν λευκές, τοποθετήθηκαν ψηλά και όλοι οι υπόλοιποι χαμηλά».
Προκειμένου να συμπεριλάβουμε άλλες «περιθωριοποιημένες» φωνές και να καταπολεμήσουμε τη λευκή ανωτερότητα, οφείλουμε να επανεξετάσουμε αυτές τις διανοητικές παραδόσεις και, αν είναι αναγκαίο, να τις εξαλείψουμε. Η επανεξέταση δεν είναι ποτέ κάτι το αρνητικό. Και είναι σίγουρα αληθινό ότι συχνά ο κλασικός κόσμος, καθώς και ο Διαφωτισμός, μετατράπηκαν σε φετίχ, προκειμένου να προωθηθούν όλων των ειδών τα σχέδια, μεταξύ των οποίων ο ευρωπαϊκός ιμπεριαλισμός και η πολιτισμική ανωτερότητα της Δύσης. Αυτό συνέβαινε συχνά στο όνομα του φιλελευθερισμού, ενός «πιστεύω» που γεννήθηκε από τον Διαφωτισμό. Το ερώτημα είναι αν είναι αληθινά διαφωτιστικό να μετατρέψουμε το πρόβλημα σε ένα φυλετικό ζήτημα. Οι επικριτές, που βλέπουν τον φιλελευθερισμό σαν ένα φύλλο συκής για την αποικιοκρατία και τον ρατσισμό, αρέσκονται στο να υπογραμμίζουν ότι στοχαστές του Διαφωτισμού, όπως ο Βολτέρος, είχαν γνώμες για τους Αφρικανούς που σήμερα ορθά θεωρούνται κατακριτέες.
Πιθανότατα το γεγονός ότι ο Βολτέρος ήταν πεισμένος για τη διανοητική κατωτερότητα των Αφρικανών ήταν κάτι που το συμμεριζόταν το μεγαλύτερο μέρος των συγχρόνων του στην Ευρώπη του 18ου αιώνα. Το να προβάλλουμε όμως τη φυλή, ή το ότι «είναι κάποιος λευκός» στην εποχή του Βολτέρου, σημαίνει ότι παρερμηνεύουμε ένα ζωτικό στοιχείο του Διαφωτισμού, δηλαδή τη διανοητική του περιέργεια. Το ενδιαφέρον για τους άλλους πολιτισμούς, ιδίως τους μη δυτικούς, ήταν τόσο σημαντικό όσο ήταν και η αμφισβήτηση των «ιερών αληθειών» που διέδιδαν οι ιερείς. Η πρώτη ευρωπαϊκή μετάφραση της σανσκριτικής Μπαγκαβάντ Γκιτά εκδόθηκε το 1785. Ο Βολτέρος μπορεί να κακολογούσε τους Αφρικανούς, αλλά ήταν αχόρταγος αναγνώστης του Πέρση ποιητή του 13ου αιώνα Σααντί. Ο Βολτέρος έπειτα επαινούσε υπερβολικά την Κίνα, την οποία θεωρούσε ανώτερο πολιτισμό που κυβερνιέται από κοσμικούς φιλοσόφους (τη θεωρούσε δηλαδή ανώτερη από τη Γαλλία του καιρού του, που κυβερνιόταν ακόμα από την Εκκλησία και από έναν βασιλιά-τύραννο, τον οποίο υποτίθεται ότι είχε επιλέξει ο Θεός).
Ο Βολτέρος ανήκε σε μια σειρά Ευρωπαίων διανοουμένων που ενέπνευσαν πολλούς, μέχρι και τους Παρισινούς μαοϊκούς της δεκαετίας του 1960, οι οποίοι επικροτούσαν τους μακρινούς πολιτισμούς για να ασκήσουν κριτική στον δικό τους. Το πρόβλημα με τον Διαφωτισμό, ή τουλάχιστον με τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιήθηκε η διαφωτιστική παράδοση, δεν ήταν τόσο το ότι «είναι λευκός» όσο η αξίωσή του για οικουμενικότητα. Μέρος του κοσμοπολιτικού ιδεώδους ήταν και τούτο: ο ανθρώπινος λόγος δεν περιοριζόταν σε έναν συγκεκριμένο πολιτισμό ή φυλή. Οι δύο δυτικές δημοκρατίες οι γεννημένες από επαναστάσεις που βασίζονταν στην ελευθερία και στον λόγο ήταν η Γαλλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Οι πολίτες και των δύο χωρών αρέσκονται στο να διακηρύσσουν την οικουμενικότητα των αξιών τους. Οι ιδρυτές και των δύο χωρών ήταν σε μεγάλο βαθμό τέκνα του Διαφωτισμού και οι ηγέτες και των δύο χωρών, από τον Ναπολέοντα ώς τον Τζορτζ Μπους, πίστευαν ότι τα έθνη τους είχαν την αποστολή να διαδώσουν την ελευθερία στους λιγότερο διαφωτισμένους λαούς.
Αυτό οδήγησε σε πολλούς απερίσκεπτους πολέμους, οι συνέπειες των οποίων γίνονται ακόμα και σήμερα αισθητές. Οι αρνητικές συνέπειες των αξιώσεων οικουμενικότητας είναι φανερές. Στους ανθρώπους δεν αρέσει τα πιο ισχυρά έθνη να επιβάλλουν τις πεποιθήσεις ή τις αξίες τους, ιδίως αν αυτό γίνεται με τη βία. Ο Ναπολέων δεν είχε κανένα δικαίωμα να καθυποτάσσει άλλα έθνη, εξαίροντας τις ανώτερες αρετές της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης. Οι αμερικανικές προσπάθειες να εισβάλουν σε άλλες χώρες στο όνομα της δημοκρατίας ήταν επίσης εσφαλμένες. Η έννοια της οικουμενικότητας που επιβάλλεται με τη βία δεν είναι ποτέ μια καλή ιδέα. Στη Γερμανία του 19ου αιώνα, οι ναπολεόντειες κατακτήσεις προκάλεσαν μια αμυντική πολιτισμική στάση που συνδέθηκε με τον ρομαντισμό. Αντί για οικουμενικές αξίες και για τον γαλλικό ορθολογισμό, επέλεξαν να αναδείξουν το γερμανικό «πνεύμα»: την ομορφιά της γενέθλιας γης, την ψυχή της γερμανικής γλώσσας κ.ο.κ. Ηταν σκόπιμα μια επαρχιώτικη αντίδραση σε μια αλαζονική παγκόσμια αξίωση. Αυτή η αντίδραση παρήγαγε κάμποση ωραία ποίηση και μερικούς υπέροχους ζωγραφικούς πίνακες.
Παρήγαγε επίσης τον πιο επικίνδυνο τύπο νατιβισμού: τον αποκλεισμό όλων εκείνων που θεωρήθηκε ότι δεν κατάγονται από το κοινό αίμα και την κοινή γη. Η ιδέα του πολιτισμού δεν έχει θέση εδώ και η κουλτούρα καταλήγει να σημαίνει φυλή. Νομίζω ότι μεγάλο μέρος αυτού που σήμερα αποκαλείται «πολιτική της ταυτότητας» απλώνει τις ρίζες του σε μια παρόμοια σύγκρουση, ιδίως στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ολο και περισσότερα πρόσωπα αισθάνονται ότι ένα σύνολο αξιών -ο πολιτισμός, αν θέλετε- τούς έχει επιβληθεί, ένας πολιτισμός βασιζόμενος στον Διαφωτισμό, στον φιλελευθερισμό, στους κλασικούς και κυρίως στο ότι «είναι λευκοί». Ο ισχυρισμός ότι αυτές οι αξίες είναι οικουμενικές είναι μισητός για πολλούς Αμερικανούς που αισθάνονται αποκλεισμένοι, όπως ήταν για τους Γερμανούς υπό τη ναπολεόντεια κυριαρχία.
Το παλιό ιδεώδες του melting pot αντιμετωπίζεται όλο και περισσότερο σαν μια υποχρεωτική αφομοίωση σε ένα λευκό χωνευτήρι. Νέγροι, Ασιάτες-Αμερικανοί, Λατινοαμερικανοί και άλλοι θα ήθελαν να υποστηρίξουν τις δικές τους κουλτούρες, τις δικές τους αξίες, τις δικές τους αναπαραστάσεις, τις δικές τους «ψυχές». Το κυριότερο πρόβλημα είναι η σύγχυση ανάμεσα σε φυλή, εθνότητα και κουλτούρα. Αυτό που κινδυνεύουμε να χάσουμε με την αντίδραση σε αυτό που θεωρείται «λευκή κουλτούρα» είναι το καλύτερο στοιχείο της παράδοσης του Διαφωτισμού: το βαθύ ενδιαφέρον της όχι για τις εθνικές ομάδες ή τις φυλές, αλλά για τις υψηλές πολιτισμικές αξίες που μπορούν να είναι κοινές. Το καλύτερο επιχείρημα για να συνεχίσουμε να διαβάζουμε Ομηρο, Οβίδιο, Σέξπιρ ή Τζέιν Οστεν δεν είναι ότι διδάσκουμε τους ανθρώπους να σκέφτονται όπως οι λευκοί. Θα πρέπει να τους διαβάζουμε επειδή εκφράζουν μια κοινή ανθρωπότητα, επειδή όλοι μπορούν να αναγνωρίσουν στο έργο τους κάτι από τον εαυτό τους. […
efsyn.gr
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου