Οι πολλές φυλές του νεοφιλελευθερισμού

 

Dieter Plehwe

Στην πολιτική πρέπει να γνωρίζεις καλά τον αντίπαλό σου προκειμένου να μπορείς να τον αντιμετωπίσεις αποτελεσματικά, χωρίς αυτό να σημαίνει αναγκαστικά ότι θα τον νικήσεις. Στη σημερινή συγκυρία της πανδημίας, αυτή η κοινοτοπία αποκτά μεγάλη σημασία, δεδομένου ότι κόμματα και πολιτικοί στο χώρο της ευρύτερης Αριστεράς, αγνοώντας την ιστορική πορεία και τις διάφορες εκφάνσεις του νεοφιλελευθερισμού, θεωρούν επιπόλαια ότι ήρθε το τέλος του. Ίσως άλλαζαν γνώμη αν διάβαζαν στις σημερινές «Ιδέες» το κείμενο του Ντίτερ Πλίβε, που δημοσιεύτηκε στο Ενημερωτικό Δελτίο του Μάϊου 2021 του δικτύου transform!, με τίτλο “Why 'pensée unique' will be misleading”. Το πλήρες άρθρο του Πλίβε, με τα διαγράμματα και τη βιβλιογραφία του, υπάρχει μεταφρασμένο στα ελληνικά στον ιστότοτοπο του δικτύου (www.transform-network.net/el/enimerotiko-deltio).

 

Χ.Γο.

 

Μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 ήταν πολύ δημοφιλής η άποψη ότι ο νεοφιλελευθερισμός ήταν ένα οριστικά αποτυχημένο πρόγραμμα («ιδέες ζόμπι») και η τότε τρέχουσα περίοδος ένα μεταβατικό στάδιο προς τον μετα-νεοφιλελευθερισμό. Δεν πέρασαν πολλά χρόνια από αυτήν τη μεγάλη κρίση τόσο του χρηματιστικοποιημένου παγκόσμιου καπιταλισμού όσο και του νεοφιλελευθερισμού και η πανδημία σταμάτησε πάλι τις οικονομικές δραστηριότητες, ενώ τα κοινωνικά συστήματα πολλών χωρών είναι στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Σε αντίθεση με την προ δεκαετίας οικονομική κρίση, η τωρινή μπορεί να θεωρηθεί αποτέλεσμα ενός εξωτερικού γεγονότος. Οι συνέπειες, όμως, του ιού αποκαλύπτουν την κακή κατάσταση του δημόσιου συστήματος υγείας σε πολλές χώρες οι οποίες πλήττονται από δεκαετίες λιτότητας και από τη νεοφιλελεύθερη προτεραιοποίηση της οικονομικής αποτελεσματικότητας και της κερδοφορίας.

Η αποτυχία των μεγάλων χωρών να αντιμετωπίσουν την παγκόσμια πρόκληση της πανδημίας, συντονίζοντας την παραγωγή και τη διανομή των εμβολίων, καταδεικνύει άλλο ένα μειονέκτημα που έχει ο προσανατολισμός στην ανταγωνιστικότητα. Αντί να ενώσουν τις δυνάμεις τους για να αντιμετωπίσουν ένα παγκόσμιο πρόβλημα υπό τη σκέπη των Ηνωμένων Εθνών, ηγέτιδες χώρες και περιφερειακά μπλοκ επιδίδονται σε έναν ιμπεριαλιστικό ανταγωνισμό για τα εμβόλια και καταφεύγουν στον υγειονομικό εθνικισμό. Ασφαλώς, ο νεοφιλελεύθερος μετασχηματισμός του καπιταλισμού του κράτους πρόνοιας είναι αυτός που ευθύνεται για την επιδεινούμενη καταστροφή του περιβάλλοντος, την αυξανόμενη κοινωνική ανισότητα και τις καταρρέουσες κοινωνικές υποδομές.

Δυστυχώς, για να μάθουμε αν μπορούμε πράγματι να μιλάμε για (τερματική) κρίση του νεοφιλελευθερισμού, πρέπει να δούμε πώς θα εξελιχθούν οι πολλαπλές κρίσεις. Το πιο πιθανόν είναι –και όχι για πρώτη φορά– να συνεχίσουμε να ζούμε με τον νεοφιλελευθερισμό μέσα από διάφορες κρίσεις, παρά να τον αφήσουμε πίσω μας: ας θυμηθούμε τη «ροζ παλίρροια» των αριστερών κυβερνήσεων στην Λατινική Αμερική, από την Αργεντινή ως την Βολιβία, κατά τη διάρκεια της ραγδαίας ανόδου των τιμών των βασικών προϊόντων, τη δεκαετία του 2000, την οποία ακολούθησε η στροφή στον αυταρχικό νεοφιλελευθερισμό. Ή τους ισχυρισμούς στην Ευρώπη του βρετανικού «Νέου Εργατικού Κόμματος», στα τέλη της δεκαετίας του 1990, περί της υπέρβασης του νεοφιλελευθερισμού, που ως μόνο αποτέλεσμα είχε την περαιτέρω επέκταση των νεοφιλελεύθερων προσεγγίσεων στις πολιτικές για την εργασία («ενεργητικές πολιτικές», αυτοαπασχόληση με χαμηλότερα επιδόματα ανεργίας για μικρότερες χρονικές περιόδους).

 

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι ένας

 

Προκειμένου να κατανοήσουμε τις αντιφάσεις και τους αγώνες της μετά Covid εποχής, έχει σημασία να μην πέσουμε στην παγίδα να επιτιθέμεθα στο σκιάχτρο του νεοφιλελευθερισμού, υποκύπτοντας στην ευκολία της παραπλανητικής παρουσίασής του ως ριζοσπαστισμού της αγοράς και ως αντικρατισμού. Παρότι ο Πιερ Μπουρντιέ αξίζει πολλά εύσημα για τις προσπάθειές του να καταγγείλει τη «νεοφιλελεύθερη εισβολή», να υπερασπιστεί το κοινωνικό και να στρέψει την προσοχή μας στην εξουσία του νεοφιλελευθερισμού, η παρουσίαση του νεοφιλελευθερισμού ως «μοναδικής σκέψης» (pensée unique), ως της «μόνης σκέψης που εγκρίνει μια αόρατη και πανταχού παρούσα αστυνομία της έκφρασης γνώμης», όπως το διατύπωσε ο Ιγνάσιο Ραμονέ, πρέπει να θεωρηθεί προβληματική και ενδεχομένως παραπλανητική.

Όπως ο νεοφιλελεύθερος ισχυρισμός για την ΤΙΝΑ, σύμφωνα με τον οποίο δεν υπάρχει εναλλακτική λύση στις ιδιωτικοποιήσεις και την εμπορευματοποίηση των πάντων, η θέση ότι «υπάρχει μόνο ένας νεοφιλελευθερισμός» δεν μας βοηθά να διακρίνουμε μεταξύ διάφορων νεοφιλελεύθερων κομμάτων και προγραμμάτων. Παρότι υπάρχει ένας νεοφιλελεύθερος πυρήνας, ο όρος «ριζοσπαστισμός της αγοράς» αποδεικνύεται ακατάλληλος για να συνοψίσουμε τις προσπάθειες του νεοφιλελευθερισμού να προστατεύει τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και να εγγυάται τη διατήρηση των αγοραίων σχέσεων, δεδομένου ότι αυτό απαιτεί αφ’ ενός την ύπαρξη κρατικού ελέγχου και αφ’ ετέρου, την ετοιμότητά του ως ιδεολογικό και πολιτικό ρεύμα να αναμετριέται σε διάφορα πεδία της δημόσιας πολιτικής με εναλλακτικές ιδεολογίες.

Οι γενικεύσεις τύπου pensée unique είναι δύσκολο να συμπεριλάβουν την ποικιλία απόψεων των νεοφιλελεύθερων διανοουμένων και δεν επιβεβαιώνονται από την ιστορική έρευνα. Όπως συμβαίνει και με τις αντίπαλές του ιδεολογίες, η εξέλιξη του νεοφιλελευθερισμού καθορίζεται από την ποικιλομορφία και την ευελιξία των νεοφιλελεύθερων δρώντων και πολιτικών φορέων. Η απλοποίησή του καθιστά δύσκολη την αποτίμηση της επιρροής που ασκούν οι νεοφιλελεύθερες ιδέες και κοινωνικές δυνάμεις σε διάφορα πολιτικά περιβάλλοντα, τόσο σε εθνικό όσο και διεθνές επίπεδο, όπως στην ΕΕ.

 

Τρία σενάρια για το μέλλον

 

Μπορούμε να διακρίνουμε τρία ιδανικά σενάρια για το μέλλον, αναφορικά με τις πιθανές πολιτικές εξελίξεις λόγω των ισχυρών αντιδράσεων στην πανδημία του κορονοϊού: το πρώτο είναι ένα ισχυρό «αντι-κίνημα» που θα καταφέρει, για άλλη μια φορά, να διασώσει το προ κρίσης status quo, όπως συνέβη με τις πολιτικές λιτότητας 2.0 που εφαρμόστηκαν μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση·το δεύτερο είναι μια επιλεκτική απόκλιση από τις επιταγές της λιτότητας σε συγκεκριμένους τομείς, όπως η δημόσια υγεία και οι δημόσιοι θεσμοί, π.χ. η εφαρμογή μιας κάπως πιο προοδευτικής διαχείρισης των ευρωπαϊκών δημόσιων οικονομικών·το τρίτο ένας συνδυασμός προοδευτικών αλλαγών και μιας διαρκούς δυναμικής πρωτοβουλιών για μεγαλύτερη κοινωνική ισότητα και αλληλεγγύη προς τους ανθρώπους και φροντίδας για τη φύση εντός και εκτός συνόρων –ένας μεγάλος μετασχηματισμός που υπερβαίνει την Πράσινη Συμφωνία.

Οι νεοφιλελεύθερες δυνάμεις θα είναι μεταξύ των βασικών δρώντων που θα επιδιώξουν να επηρεάσουν τις εξελίξεις. Εδώ υπάρχουν τρία ενδεχόμενα: α) όσο κι αν φαίνεται περίεργο, συχνά μπορεί να είναι μεταξύ εκείνων που πράγματι θα διαμορφώσουν τις εξελίξεις, β) σίγουρα θα ανήκουν στους πιο επίμονους και σταθερούς αντιπάλους των εξελίξεων, και γ) οι πραγματικές εξελίξεις δεν θα αντιστοιχηθούν με κάποιο από τα παραπάνω ιδανικά σενάρια, και θα ταλαντεύονται πάντοτε κάπου ενδιάμεσα. Παρά ταύτα, οι ιδεότυποι μας βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερα τη χρησιμότητα των επιμέρους μεταρρυθμίσεων και δυναμικών.

 

 

Νεοφιλελεύθερα δίκτυα και δεξαμενές σκέψης

 

Πώς πρέπει να προσεγγίσουμε τον νεοφιλελευθερισμό, προκειμένου να κατανοήσουμε ποιοι δρώντες συμμετέχουν στους πολιτικούς σχεδιασμούς και να βγάλουμε συμπεράσματα για τα αποτελέσματα της σύγκρουσης πολιτικών; Σε αντίθεση με την πεποίθηση ότι οι οργανωμένοι νεοφιλελεύθεροι είναι περίπου συνωμότες, καλό είναι αυτοί να αποτελέσουν αντικείμενο μελέτης όπως συμβαίνει και με τις άλλες κοινωνικές δυνάμεις. Αυτό, μάλιστα, ίσως θα ήταν προτιμότερο να γίνει με σημείο αναφοράς τη διεθνή τους δικτύωση, λόγω της τάσης τους να συμμετέχουν σε διεθνικά δίκτυα, σε ενώσεις όπως μεταξύ άλλων η Εταιρεία του Μον Πελερέν, ή σε δίκτυα δεξαμενών σκέψης όπως το Δίκτυο Οικονομικής Έρευνας Atlas. Αυτά τα δίκτυα διανοουμένων, οργανώσεων –κυρίως, αλλά όχι μόνο, δεξαμενών σκέψης– και ιδεών, επιτρέπουν στους ενδιαφερόμενους να παρακολουθούν τις δραστηριότητες και τις συζητήσεις των νεοφιλελεύθερων σε όλες τις χώρες και σε πολλούς τομείς άσκησης πολιτικής.

Ειδικά το Δίκτυο Atlas, πέρα από την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες που είναι το κέντρο των δραστηριοτήτων του, έχει κάνει σοβαρές προσπάθειες να αυξήσει την παρουσία του στον Παγκόσμιο Νότο. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, γενικώς η παρουσία νεοφιλελεύθερων δεξαμενών σκέψης είναι σαφώς μεγαλύτερη στην Λατινική Αμερική, με το Atlas να μην είναι το μόνο νεοφιλελεύθερο δίκτυο εκεί. Όπως και τα μέλη της Εταιρείας του Μον Πελερέν, που ιδρύθηκε από τον Χάγιεκ και κάποιους άλλους το 1947, τα νεοφιλελεύθερα δίκτυα λειτουργούν ως οιονεί πράκτορες για τη στρατολόγηση νεοφιλελεύθερων διανοουμένων –όταν εξετάζουμε τη σύνθεση των διοικητικών συμβουλίων και των μελών των δεξαμενών σκέψης πρέπει να μη διαφεύγουν της προσοχής μας οι σύμμαχοι και φίλοι τους στον ακαδημαϊκό χώρο, στις επιχειρήσεις, στην πολιτική, στην κοινωνία των πολιτών ή στα μέσα ενημέρωσης.

Μια χρήσιμη πηγή ενημέρωσης για τον τρόπο με τον οποίο οι νεοφιλελεύθεροι αξιολογούν την ευρωπαϊκή νομοθεσία είναι το Κέντρο Ευρωπαϊκής Πολιτικής (CEP) στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας. Η συγκεκριμένη δεξαμενή σκέψης, που ιδρύθηκε το 2005, έχει γίνει ένα σημαντικό κέντρο χάραξης νεοφιλελεύθερων ευρωπαϊκών πολιτικών. Οι εμπειρογνώμονες του CEP εξετάζουν όλη την ευρωπαϊκή νομοθεσία που αφορά διάφορους τομείς άσκησης πολιτικής, προκειμένου να αξιολογούν τις πολιτικές ατζέντες και τις πολιτικές προτάσεις από μια κανονιστική νεοφιλελεύθερη οπτική. Μεταξύ του 2006 και του 2019, το CEP δημοσίευσε 676 κείμενα διαφόρων τύπων και περιεχομένων. Από αυτά προκύπτει σαφώς ότι οι νεοφιλελεύθεροι στην ΕΕ αισθάνονται έντονα την ανάγκη συμμετοχής σε διάλογο ώστε να επηρεάσουν τις ευρωπαϊκές πολιτικές σε διάφορα θέματα, με κυριότερα αυτά που αφορούν την ενιαία αγορά και τον ανταγωνισμό, τις χρηματοπιστωτικές αγορές, την απασχόληση και τις κοινωνικές υποθέσεις, τις μεταφορές, την ενέργεια, την ψηφιακή οικονομία και το περιβάλλον.

 

Εσωτερικές συγκρούσεις και διασπάσεις

 

Η διαχρονική εξέταση των νεοφιλελεύθερων δικτύων αποκαλύπτει την ύπαρξη στιγμών εσωτερικών συγκρούσεων και κρίσεων. Τη δεκαετία του 1950, οι νεοφιλελεύθεροι οικουμενιστές (όπως ο Λούντβιχ Έρχαρντ και ο Βίλχελμ Ρέπκε) αντιτάχθηκαν στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, ενώ οι νεοφιλελεύθεροι συνταγματιστές (όπως ο Χάγιεκ και ο Μεστμέκερ) αποτίμησαν θετικά την ευκαιρία να προσδέσουν τους εθνικούς νομοθέτες σε υπερεθνικούς οικονομικούς κανόνες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο Ρέπκε και οι σύμμαχοί του συγκρούστηκαν με τον Χάγιεκ και τους φίλους του για το περιεχόμενο και τον σκοπό της νεοφιλελεύθερης οργάνωσης. Ο Ρέπκε ήταν σταθερά αφοσιωμένος σε μια εκδοχή του συντηρητικού νεοφιλελευθερισμού και του αντικομμουνιστικού πολιτικού ακτιβισμού, ενώ ο Χάγιεκ εξηγούσε γιατί δεν θεωρούσε τον εαυτό του συντηρητικό και ήθελε οι πιο διακεκριμένοι διανοούμενοι να είναι επικεντρωμένοι στους ακαδημαϊκούς και ιδεολογικούς αγώνες, απέχοντας από καθαρά πολιτικές δηλώσεις. Τη δεκαετία του 1980, ο μαθητής του Μίζες, Μάρεϊ Ρόθμπαρντ, διαχώρισε τη θέση του από τα μέλη της Εταιρείας του Μοντ Πελερέν, Κοχ και Κρέιν, με τους οποίους συνυπήρχε μέχρι τότε στο Ινστιτούτο CATO, αποχώρησε από αυτό και ίδρυσε το Ινστιτούτο Μίζες στο Όμπερν των Ηνωμένων Πολιτειών.

Ο Ρόθπαρντ κατηγόρησε το κυρίαρχο ρεύμα του νεοφιλελευθερισμού για ελιτισμό και πρακτικές ενσωμάτωσης και προσπάθησε να δημιουργήσει μια ριζοσπαστική συμμαχία με την πιο ακραία δεξιά πτέρυγα. Αφού φλέρταρε με την αντι-μιλιταριστική Αριστερά στις δεκαετίες του 1960 και του 1970, ο Ρόθμπαρντ στράφηκε στους λεγόμενους παλαιο-συντηρητικούς που υποστήριζαν τις ιδιωτικές πολιτοφυλακές και την απόσχιση από το κυρίαρχο ρεύμα, προκειμένου να συμμαχήσουν με τη δική του ομάδα των παλαιοελευθεριακών. Σε αντίθεση με τους νεοσυντηρητικούς, αυτή η συμμαχία συνέχισε να αντιτίθεται στον στρατιωτικό επεκτατισμό. Το 1992, ο Ρόθμπαρντ αποκάλεσε την συγκεκριμένη στρατηγική δεξιό λαϊκισμό.

Το 2006, ο μαθητής του Ρόθμπαρντ, Χανς Χέρμαν Χόπε, ίδρυσε την οργάνωση Εταιρεία για την Ιδιοκτησία και την Ελευθερία με βάση το μοντέλο της Εταιρείας του Μον Πελερέν, που λειτούργησε ως ομπρέλα για την εξάπλωση των Ινστιτούτων Μίζες σε όλο τον κόσμο. Τόσο το Δίκτυο Atlas, όσο και η Εταιρεία για την Ιδιοκτησία και την Ελευθερία, ισχυροποιήθηκαν πολύ μετά το 2009, αποδεικνύοντας ότι οι νεοφιλελεύθεροι και οι οικονομικοί τους υποστηρικτές δεν εγκατέλειψαν τον αγώνα τους κατά την διάρκεια της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης.

Η διάσπαση Μίζες-Ρόθμπαρντ-Χόπε επανέφερε στο προσκήνιο τον όρο «παλαιοελευθεριακός», που αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί με αρνητικό πρόσημο από τους Ρέπκε και Ρουστόφ για να επιτεθούν στις ορθόδοξες απόψεις του Μίζες και, σε μικρότερο βαθμό, του Χάγιεκ. Ο στενός συνεργάτης του Ρόθμπαρντ, Λιου Ρόκγουελ, υιοθέτησε αυτόν τον όρο προκειμένου να διακηρύξει με υπερηφάνεια την καθαρότητα των συγκεκριμένων απόψεων και την προσχώρηση σε μια ριζοσπαστική αντι-κρατική προοπτική που επεκτείνεται ακόμη και στον στρατό και την ασφάλεια. Μέσα στο κυρίαρχο νεοφιλελεύθερο ρεύμα μπορούμε να εντοπίσουμε ένα μωσαϊκό δεξιών θέσεων που αντανακλούν διαφορετικές παραδόσεις και συλλογικότητες σκέψης, μεταξύ των οποίων ο ορντοφιλελευθερισμός, η Σχολή της Δημόσιας Επιλογής ή Σχολή της Βιρτζίνια, ο μονεταρισμός της Σχολής του Σικάγου, το ρεύμα Δίκαιο και Οικονομία, ο ορντογκλομπαλισμός της Σχολής της Γενεύης, η νεοφιλελεύθερη οικονομική γεωγραφία που ιδρύθηκε στο Κίελο, ή ο πρόσφατος νεοφιλελευθερισμός του καθολικισμού της Σχολής της Ναβάρα.

Υπάρχουν φορές που συνυπάρχουν ειρηνικά ρεύματα εντελώς ασύμβατα μεταξύ τους, άλλες πάλι όχι. Το 2015, η γερμανική Εταιρεία Χάγιεκ διαλύθηκε. Δύο ομάδες μελών -που ήταν κοντά στα γερμανικά κόμματα CDU (Συντηρητικοί) και FDP (Φιλελεύθεροι)- εγκατέλειψαν την Εταιρεία Χάγιεκ, επειδή δεν κατάφεραν να εκδιώξουν από αυτήν τα πιο συντηρητικά και νεο-εθνικιστικά μέλη της που είχαν στενές σχέσεις με το ακροδεξιό κόμμα AfD. Οι μετριοπαθείς νεοφιλελεύθεροι ένωσαν τις δυνάμεις τους δημιουργώντας το νέο Δίκτυο για την Συνταγματική Πολιτική Οικονομία και την Κοινωνική Φιλοσοφία (NOUS). Τα ριζοσπαστικά Ινστιτούτα Μίζες και οι μετριοπαθείς ομάδες, όπως το δίκτυο NOUS, εξακολουθούν να συνυπάρχουν στους κύκλους της Εταιρείας του Μοντ Πελερέν και του Δικτύου Atlas, αλλά αποκλίνουν σαφώς σε πολλά ζητήματα, όπως για παράδειγμα συνέβη στην περίπτωση των ευρωπαίων νεοφιλελεύθερων με αφορμή το Μάαστριχτ και την ευρωπαϊκή νομισματική ένωση.

Η ποικιλομορφία μπορεί να είναι μειονέκτημα, αλλά μπορεί, επίσης, να δίνει δύναμη και να δημιουργεί ευκαιρίες. Υπάρχουν πολλές νεοφιλελεύθερες δεξαμενές σκέψης, καθώς και αυθεντίες, έτοιμες να επιστρέψουν στον καπιταλισμό της λιτότητας μετά τον Covid, που ανυπομονούν να αποδείξουν ότι οι παραχωρήσεις που έγιναν λόγω της πανδημίας είχαν προσωρινό χαρακτήρα. Άλλοι νεοφιλελεύθεροι κύκλοι θεωρούν την τρέχουσα συγκυρία παρόμοια με την κρίση που βίωσε ο φιλελευθερισμός τη δεκαετία του 1930. Με σκόπιμη αναφορά στην ιδρυτική εκδήλωση του παγκόσμιου νεοφιλελευθερισμού, το Συνέδριο Γουόλτερ Λίπμαν το 1938 στο Παρίσι, το δίκτυο NOUS διοργάνωσε πρόσφατα ένα άλλο συνέδριο Λίπμαν.

 

Δεν ξεμπερδέψαμε με τον νεοφιλελευθερισμό

 

Η μελέτη του Καρλ Μανχάιμ για τη συντηρητική ιδεολογία κατέστησε σαφές ότι ο τρόπος που προσλαμβάνουμε τον κόσμο πρέπει να προσαρμόζεται στις νέες προκλήσεις και να ενσωματώνει στοιχεία από επιτυχημένες απόπειρες αμφισβήτησης. Αυτή η γνώση μάς βοηθά να ερμηνεύσουμε τους συνδυασμούς διάφορων νεοφιλελεύθερων ιδεών που υπάρχουν σε σοσιαλδημοκρατικά και συντηρητικά περιβάλλοντα σκέψης. Η ίδια γνώση είναι σημαντική για να καταλάβουμε γιατί κάποιοι νεοφιλελεύθεροι θα πάρουν μέρος στη συζήτηση για την μετά Covid εποχή, σύμφωνα με το δεύτερο σενάριο που αναφέρθηκε πιο πάνω, το οποίο περιγράφει μια μερική απομάκρυνση από τον καπιταλισμό της λιτότητας, σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης των κρίσεων που έπληξαν τη δημόσια υγεία και το κλίμα. Όμως, και οι νεοφιλελεύθερες ορθοδοξίες μπορεί να βρουν συμμάχους και λόγους για να δώσουν μάχες οπισθοφυλακής, προκειμένου να διασφαλίσουν, για παράδειγμα, τα δικαιώματα ιδιοκτησίας στον τομέα των ορυκτών καυσίμων.

Λόγω της συγκυρίας, οι εντάσεις στα νεοφιλελεύθερα δίκτυα είναι πιθανόν να αυξηθούν, δεν πρέπει όμως όσοι τα παρατηρούν να βγάλουν πάλι το πρόωρο συμπέρασμα ότι τελειώσαμε τόσο με το παραγωγικό σύμπαν των νεοφιλελεύθερων ιδεών, όσο και με τους ψηφοφόρους που το συντηρούν.

 

Μετάφραση: Πόπη Αλεξιάδου,
επιμέλεια: Χάρης Γολέμης

https://www.epohi.gr/