Η Δύση σε παρακμή;

 Συμπληρώνονται φέτος εκατό χρόνια από την πρώτη έκδοση του μνημειώδους έργου του Οσβαλντ Σπένγκλερ (1880-1936) «Η παρακμή της Δύσης» (ελληνική έκδοση: Τυπωθήτω, 2003).

Συντηρητικός με έντονα ρομαντικές τάσεις, ο Σπένγκλερ ήταν ένας σφοδρός επικριτής της νεωτερικότητας και της σύγχρονης κοινωνίας. Περιφρονούσε τη δημοκρατία. Αποστρεφόταν τη μαζική κοινωνία. Επέκρινε τη δικτατορία του χρήματος.

Στηλίτευε το πνεύμα του ωφελιμισμού, που κυριαρχούσε στην αμερικανική και σε άλλες κοινωνίες. Σύμφωνα με τον Σπένγκλερ, κάθε πολιτισμός είναι ένας οργανισμός που ακολουθεί έναν δικό του βιολογικό ρυθμό: γεννιέται, αναπτύσσεται, παρακμάζει και πεθαίνει.

Η Kultur αντιπροσωπεύει τη δημιουργική φάση, εκείνη της μέγιστης πνευματικής επέκτασης ενός πολιτισμού, ενώ η Zivilisation τη φάση της παρακμής και της πτώσης. Οι ναζιστές ερωτοτροπούσαν με τις αναλύσεις της «Παρακμής της Δύσης».

Ωστόσο, ο αντιδραστικός Σπένγκλερ δεν ήταν και δεν έγινε ναζιστής. Στο έργο του Σπένγκλερ αναφέρεται το ακόλουθο άρθρο του Ζιλμπέρ Μερλιό, ομότιμου καθηγητή της Ιστορίας των Πολιτικών Ιδεών στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης.

Ο πρώτος τόμος της «Παρακμής της Δύσης» δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 1918 και έγινε γρήγορα φιλοσοφικό best seller. Η επιτυχία του οφείλει πολλά στην αποκαλυψιακή ατμόσφαιρα που επικρατούσε σε μια Γερμανία τραυματισμένη από τον πόλεμο και την ήττα. Ο τίτλος του θα διατηρήσει τη φήμη του Σπένγκλερ, καθώς θα γίνει μια καθιερωμένη αναφορά κάθε φορά που η Δύση θα αισθάνεται ότι βρίσκεται σε κρίση.

Ο Οσβαλντ Σπένγκλερ διατείνεται ότι πραγματοποιεί μια «κοπερνίκεια επανάσταση» εγκαταλείποντας την ευρωκεντρική και γραμμική σκοπιά της παραδοσιακής ιστοριογραφίας. Η οικουμενική ιστορία αποτελείται κατά τη γνώμη του από οκτώ μεγάλους πολιτισμούς, οι οποίοι παρέρχονται χωρίς να συνεχίζονται. Καθένας από αυτούς γεννιέται σε ένα ιδιαίτερο τοπίο, του οποίου η εικόνα, το αρχαίο σύμβολο, σηματοδοτεί για πάντα τις παραγωγές του. Καθένας τους ακολουθεί έναν κύκλο οργανικής εξέλιξης που μπορεί να παραβληθεί με τις εποχές του χρόνου ή με τις ηλικίες της ανθρώπινης ζωής. Καθένας τους είναι μια απόπειρα πνευματικής νοηματοδότησης της ζωής, η οποία καταλήγει μοιραία σε μιαν υπερβολική εκλογίκευση και στην αποστέωση των δημιουργικών του ικανοτήτων.

Η ιστορική μορφολογία του Σπένγκλερ έγκειται στη σύγκριση των διαδοχικών φάσεων της εξέλιξης των διάφορων μεγάλων πολιτισμών και στην υπογράμμιση των σημασιολογικών τους διαφοροποιήσεων και των τυπικών τους αναλογιών. Αυτές οι αναλογίες τού επιτρέπουν να εντοπίζει σε κάθε μεγάλο πολιτισμό αντίστοιχες εποχές μέσα στον ιστορικό χρόνο και επομένως να ισχυρίζεται ότι η εποχή μας είναι μια εποχή αντίστοιχη με την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Κατά κύριο λόγο, η ιστορική μορφολογία παραπέμπει σε αυτό το παράδειγμα (βλέπε Μοντεσκιέ, Γκίμπον κ.ά.) και περιορίζεται στη σύγκριση δύο φάσεων: της Kultur, που είναι η δημιουργική και ανοδική φάση του μεγάλου πολιτισμού, και της Zivilisation, που είναι η καθοδική φάση, στη διάρκεια της οποίας θριαμβεύει ο θεωρητικός και πρακτικός ορθολογισμός, ο οποίος «ξεμαγεύει τον κόσμο» και δίνει το πρωτείο σε υλιστικούς και ποσοτικούς στόχους. Η καθοδική φάση είναι επίσης η φάση της κοσμοπολιτικής «παγκόσμιας μητρόπολης», του ολοκληρωτικού τεχνικού συστήματος, της δημοκρατίας και της ανόδου των μαζών.

Αυτή η περιγραφή ασκεί ολική κριτική στη νεωτερικότητα που προέκυψε από τον Διαφωτισμό. Στην πραγματικότητα, η «Παρακμή της Δύσης» γράφτηκε στη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου με την προοπτική μιας γερμανικής νίκης.

Αυτό που θέλει να πει ο Σπένγκλερ είναι: «Η Kultur πέθανε, ζήτω η Zivilisation». Οι Γερμανοί πρέπει να πάψουν να είναι ένας λαός «στοχαστών και ποιητών», για να γίνουν ένας λαός οργανωτών, τεχνικών και πολεμιστών.

Ο Σπένγκλερ θέλει να τους διδάξει τον ιμπεριαλισμό. Γι’ αυτό απορρίπτει την κανονιστική νεωτερικότητα, αλλά χαιρετίζει τελικά την εργαλειακή νεωτερικότητα, που είναι εγγύηση ισχύος, ιδίως στον «φαουστικό» πολιτισμό μας.

Ο θάνατος της Kultur είναι η επαγγελία της ιμπεριαλιστικής μετάλλαξης της Γερμανίας, ο «πρωσικός σοσιαλισμός» της οποίας θα εξασφαλίσει την ολική της κινητοποίηση. Η γερμανική αυτοκρατορία ως μορφολογική συμμετρία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Στον Σπένγκλερ, ο εθνικιστικός οπτιμισμός της ισχύος αντισταθμίζει τον πολιτισμικό πεσιμισμό. Ηταν, ωστόσο, αυτός ο πολιτισμικός πεσιμισμός που θα τον απομακρύνει από τον εθνικοσοσιαλισμό και από τον εσχατολογικό μύθο του Τρίτου Ράιχ.

Μπορούμε –και αναμφίβολα οφείλουμε– να ερμηνεύσουμε πολιτικά το έργο του Σπένγκλερ, τα γραπτά του οποίου (ιδίως το «Πρωσιανισμός και σοσιαλισμός», που δημοσιεύτηκε το 1919, και ο δεύτερος τόμος της «Παρακμής της Δύσης», που δημοσιεύτηκε το 1922) τροφοδότησαν την αντιδημοκρατική σκέψη κατά την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.

Ο απόλυτος σχετικισμός του, που μετατρέπει τους μεγάλους πολιτισμούς σε μονάδες χωρίς παράθυρα, που δεν μπορούν να κατανοήσουν ο ένας τον άλλον, οδηγεί στα άκρα τη ρομαντική ιδέα του Volksgeist (του πνεύματος του λαού) και αντανακλά το αντιουμανιστικό ιδεώδες της πολιτισμικής αυτάρκειας.

Ο ρεαλιστικός ορισμός που δίνει στην πολιτική, θεωρώντας την ως συνέχιση του πολέμου με άλλα μέσα, παραπέμπει στον κοινωνικό δαρβινισμό, ενώ γι’ αυτόν το μόνο δικαίωμα ενός λαού είναι να κυβερνιέται προκειμένου να εκπληρώνει τους εξωτερικούς του στόχους.

Οπως, όμως, κάθε μεγάλο έργο, η «Παρακμή της Δύσης» υπερβαίνει τις προθέσεις του συγγραφέα του και την εποχή του.

Ορισμένοι ιστορικοί καταδικάζουν τον συστηματικό χαρακτήρα των αναλογιών του, αλλά επιδοκιμάζουν την ορθότητα πολλών ιστορικών του διαισθήσεων.

Για άλλους, ο απόλυτος σχετικισμός καθιστά επιτέλους δυνατή μια ριζική κριτική της ιδέας της προόδου και η έννοια της «ψευδομόρφωσης» έναν επαναπροσδιορισμό των σχέσεων μεταξύ των πολιτισμών όχι με όρους αλληλουχίας αλλά οικειοποίησης.

Πολλά από τα θέματα της κριτικής του Σπένγκλερ στον σύγχρονο πολιτισμό βρίσκουν και σήμερα πεδία εφαρμογής: η κριτική του σε έναν διεθνή χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό που ζημιώνει τις εθνικές οικονομίες· η κριτική του στις φατριαστικές ολιγαρχίες, σε έναν τύπο που έχει ξεπουληθεί στους «πλουτοκράτες» και δεν είναι πλέον εργαλείο ελευθερίας αλλά υποδούλωσης, στο δίκτυο παγκόσμιας επικοινωνίας που ομογενοποιεί τη σκέψη· η αναγγελία του για το τέλος των ιδεολογιών και για τη δημοκρατική κατήφεια· η προειδοποίησή του εναντίον της μετανάστευσης των εξωτερικών προλεταριάτων και του ανταγωνισμού των αναδυόμενων χωρών μετά το τέλος της εποχής της αποικιοκρατίας· η κριτική του στην καταστροφή του περιβάλλοντος από μιαν αποχαλινωμένη τεχνική· η επιμονή του για τη «σύγκρουση των πολιτισμών» και για την αναγκαιότητα του ηγέτη σε κάθε πολιτικό καθεστώς κ.λπ.

Ολα αυτά άφησαν τα ίχνη τους σε μεταγενέστερους στοχαστές, όπως ο Τόινμπι, ο Οργουελ, ο Μακ Λούαν, ο Μπελ, ο Χάντινγκτον, ο Κένεντι και άλλοι και εξηγούν τη διάρκεια της πρόσληψης του Σπένγκλερ.

Η πρόσληψη αυτή δεν είναι μόνον ευρωπαϊκή ή δυτική. Ο Σπένγκλερ διαβάστηκε και σε άλλες ηπείρους, επειδή αποδίδει καταρχήν σε κάθε πολιτισμική περιοχή την ίδια αξία και επειδή αναγγέλλει μια παρακμή της Δύσης που επιτρέπει σε άλλες πατρίδες να ελπίζουν ότι θα ακμάσουν.

Αναφερόμενος στη σχετική λήθη στην οποία είχε περιπέσει ο Σπένγκλερ, ο Αντόρνο είχε ήδη πει: «Ο Σπένγκλερ εκδικείται έχοντας δίκιο».

Δεν απομένει παρά να προσπαθήσουμε να αποδείξουμε ότι δεν είχε δίκιο.

Θανάσης Γιαλκέτσης

efsyn.gr