Μαξ Βέμπερ: Καπιταλισμός καλβινιστικής ευλάβειας

Στις 21 Απριλίου του 1864 έρχεται στη ζωή ο Μαξ Βέμπερ, ο γερμανός κοινωνιολόγος, φιλόσοφος και οικονομολόγος, οι ιδέες του οποίου επηρέασαν την κοινωνική θεωρία και στην ουσία τη γέννηση της ίδιας της κοινωνιολογίας. Ο Βέμπερ, θεωρείται ένας από τους τρεις θεμελιωτές της κοινωνιολογίας, μαζί με τον Μαρξ και τον Ντυρκέμ. Έφυγε από τη ζωή στις 14 Ιουνίου του 1920. 

Ο Βέμπερ, αν και επηρεάστηκε από τον Μαρξ, πήρε αντίθετη κατεύθυνση. Μελέτησε τους παράγοντες που οδηγούν στον δυτικό καπιταλισμό, όπως ο ίδιος τον ονόμασε, αναλύοντας την εξέλιξη του κοινωνικοοικονομικού συστήματος σε ένα σύνολο σταδίων. Αυτά τα στάδια διαιρούνται σε παραδοσιακά ή προκαπιταλιστικά και ορθολογιστικά ή καπιταλιστικά.

Τα στάδια της προκαπιταλιστικής κοινωνίας

-Γεωργία

1. Ο Βέμπερ είδε την αρχή της γεωργίας ως μία υπόθεση της οικογένειας ή της κοινότητας, στην οποία ο καταμερισμός της εργασίας γινόταν σύμφωνα με το φύλο και κατά την οποία οι γυναίκες ήταν οι πρώτοι γεωργοί. Κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου η σκαπάνη αντικαταστάθηκε από το άροτρο.

2. Το δεύτερο στάδιο ήταν η γεωργία της φυλής, στην οποία η κάθε οικογένεια ή ομάδα που συνδεόταν με πνευματικούς, στρατιωτικούς ή «μαγικούς» δεσμούς ταυτίζεται με το σύνολο των μελών και η δουλειά ήταν αρκετά συνεργατική.

3. Το τρίτο στάδιο ήταν η ιδιοκτησία του ηγέτη, που στηριζόταν στην αρχηγία. Η δύναμη του αρχηγού μπορούσε να πηγάζει από μαγεία ή από την ικανότητά του να προωθεί το εμπόριο με άλλες κοινότητες. Επιπλέον, η ηγεσία μπορούσε να αναπτυχθεί μέσω της ανάπτυξης των ευγενών της πόλης, οι οποίοι θεωρούσαν τη γαιοκτησία σύμβολό τους. Η ιδιοκτησία του ηγέτη εξαρτίοταν από την ικανότητα της επιβοής φόρων και της ιδιοποίησης των δημόσιων εσόδων με αντάλλαγμα δικαστικές και προστατευτικές υπηρεσίες. Το σύστημα αυτό συνεχίστηκε ως την ανάπτυξη του καπιταλισμού.

-Βιομηχανία

Τα στάδια της βιομηχανίας και της εξορύξεως μετάλλων ακολούθησαν ένα πρότυπο όμοιο με εκείνο της γεωργίας. Αρχικά υπήρξε, κατά τον Βέμπερ, η οικιακή βιομηχανία, στη συνέχεια αναπτύχθηκε η φυλετική βιομηχανία και στο τελικό στάδιο εγκαθιδρύθηκε η ηγετική μορφή, στην οποί η παραγωγή για την αγορά έγινε κάτι κοινό: Ο αφέντης ήταν έτοιμος να εκμεταλλευτεί τους τεχνίτες που βρίσκονταν κάτω από τη δικαιοδοσία του, ειδικά εκείνους που ήταν σκλάβοι ή δουλοπάροικοι.

Ο τελευταίος προκαπιταλιστικός τύπος βιομηχανικής οργάνωσης ήταν η βιομηχανία της πόλης, που χαρακτηριζόταν από τη μισθωτή εργασία και που τελικά εξελίχθηκε σε καπιταλιστική παραγωγή.

Το ίδιο πρότυπο σταδιακής ανάπτυξης παρατηρείται, σύμφωνα με τον Βέμπερ και στο εμπόριο.

Ο δυτικός καπιταλισμός

Η θεωρία του Βέμπερ για τη μετάβαση στον καπιταλισμό, την οποία χαρακτήρισε τραυματική, είναι αυτή που κάνει τη συμβολή του να ξεχωρίζει από εκείνες άλλων σταδιακών θεωρητικών.

«Αναμφίβολα, όλη η ιστορική εμπειρία επιβεβαιώνει την αλήθεια ότι ο άνθρωπος δεν θα είχε πετύχει το εφικτό, αν δεν είχε ξανά και ξανά προσπαθήσει να φτάσει το ανέφικτο».

Πρότεινε ένα ιδεατό σχήμα, στο οποίο όριζε την οικονομική δράση ως την ειρηνική χρήση του ελέγχου των πόρων από τον πρωταγωνιστή, που είναι πρωταρχικά οικονομικά προσανατολισμένη. Οικονομικά προσανατολισμένη δράση είναι η δράση η λογικά προσανατολισμένη, με εσκεμμένο σχεδιασμό, στους οικονομικούς στόχους.
Οικονομικό σύστημα είναι ένα αυτοκέφαλο σύστημα οικονομικής δράσεως. Οικονομική οργάνωση αποτελεί ένα συνεχώς οργανωμένο σύστημα οικονομικής δράσεως.

Έχοντας ορίσει τις παραπάνω έννοιες, ο Βέμπερ παρουσίασε ένα σύνολο προϋποθέσεων, οι οποίοι, σε συνδυασμό, οδηγούν σε έναν ιδεώδη τύπο δυτικού καπιταλισμού. Ένα τέτοιο ιδεώδες σύστημα προϋποθέτει:

1. Ορθολογική λογιστική κεφαλαίου.
2. Ελευθερία της αγοράς ή «απουσία παράλογων περιορισμών για το εμπόριο στην αγορά».
3. Ορθολογική τεχνολογία ή «μία τεχνολογία που συνεπάγεται υπολογισμό στον πιο μεγάλο δυνατό βαθμό, που σημαίνει μηχανοποίηση».
4. «Υπολογίσιμο νόμο» ή λογική επιδίκαση και διοίκηση.
5. Ελεύθερη εργασία, που σημαίνει πως «πρέπει να είναι παρόντα πρόσωπα, που δεν είναι μόνο νομικά στη θέση αλλά αναγκάζονται επίσης οικονομικά να πουλήσουν την εργασία τους στην αγορά χωρίς περιορισμό».
6. Εμπορευματοποίηση της οικονομικής ζωής, δηλαδή «γενική χρήση εμπορευματικών εργαλείων ώστε να αντιπροσωπεύουν δικαιώματα μεριδίου στην επιχείρηση» και στην ιδιοκτησία της περιουσίας επίσης.

Εν τέλει ο Βέμπερ ισχυρίστηκε ότι:

Η ώθηση στην κτήση, η επιδίωξη κέρδους, χρήματος, του πιο μεγάλου δυνατού ποσού χρήματος, δεν έχει το ίδιο να κάνει τίποτα με τον καπιταλισμό... Αλλά ο καπιταλισμός είναι ταυτόσημος με την επιδίωξη του κέρδους, και κέρδους που ανανεώνεται αέναα, μέσω συνεχούς λογιστικής, καπιταλιστικής δραστηριότητας. Γιατί πρέπει να συμβαίνει το εξής: μια ολοκληρωτικά καπιταλιστική τάξη πραγμάτων της κοινωνίας, μια ατομική καπιταλιστική επιχείρηση, που δεν επωφελήθηκε από τις ευκαιρίες της για πραγματοποίηση κέρδους, θα ήταν καταδικασμένη σε εξάλειψη.

Γιατί δυτικός;

Παρόλο που αναγνώριζε ότι ο καπιταλισμός μπορεί να υπάρξει σε διάφορους βαθμούς, ο Βέμπερ παρατήρησε ότι ως οικονομικό τρόπο ζωής που ενσωματώνει όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, υπήρξε αποκλειστική περίπτωση για τον δυτικό κόσμο και σε μια συγκεκριμένη φάση της ανάπτυξής του. Αυτό συνέβη επειδή ήταν αναγκαίες δύο συνθήκες: «διαχωρισμός της επιχειρηματικής δραστηριότητας από το νοικοκυριό... και... ορθολογιστική στατιστική». Σημείωσε επίσης ότι οι ιδιορρυθμίες του δυτικού καπιταλισμού είναι στενά συνδεδεμένες με την «καπιταλιστική οργάνωση της εργασίας».

Καπιταλισμός και καλβινιστική θεολογία

Για τον Βέμπερ το σημαντικότερο στοιχείο στην κατανόηση της δυτικής καπιταλιστικής ανάπτυξης είναι ο τρόπος με τον οποίο η προτεσταντική καλβινιστική θεολογία περί σωτηρίας της ψυχής συνδέθηκε με μια εργασιακή ηθική που δίνει έμφαση στη σκληρή δουλειά, στον ασκητικό βίο, στη συστηματική αποταμίευση και στη χωρίς εκκλησιαστικούς ενδιάμεσους σχέση του πιστού με το θείο.

Το καλβινιστικό δόγμα περί προκαθορισμού, σύμφωνα με το οποίο κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος για τη μεταθανάτια σωτηρία του, δημιούργησε, σύμφωνα με τον Βέμπερ, τέτοιο άγχος περί μελλοντικής ζωής και σωτηρίας στους πιστούς, ώστε να ερμηνευθεί με έναν τρόπο που να το απαλύνει. Έτσι, ο ασκητικός βίος και η επιτυχία στον επαγγελματικό και οικονομικό τομέα ερμηνεύθηκαν ως σοβαρές ενδείξεις πως ο πιστός είναι μεταξύ των «εκλεκτών» του Θεού.

Αυτή η θεολογία περί εργασίας, οικονομικής επιτυχίας και σωτηρίας οδήγησε, παρατήρησε ο Βέμπερ, σε μια έντονη εξατομίκευση τόσο στον θρησκευτικό όσο και στον οικονομικό χώρο.
Στον χώρο της οικονομίας οδήγησε στον δημιουργικό επιχειρηματία που βιώνει τη σκληρή δουλειά, την αποφυγή σπατάλης-χλιδής και την ακατάπαυστη συσσώρευση σαν ένα είδος πνευματικής άσκησης, σαν ένα είδος προσευχής στον Κύριο. Στα της θρησκείας οδήγησε στο ορθολογικό, «πεφωτισμένο» άτομο που απορρίπτει τις «μαγικές» συνταγές σωτηρίας (συγχωροχάρτια, παρεμβάσεις αγίων) προσπαθώντας να έχει άμεση αδιαμεσολάβητη σχέση με το θείο.

Πρόκειται για την εργασιακή ηθική που, κατά τον Βέμπερ, οδήγησε στη μοναδικότητα της δυτικής, άκρως ρασιοναλιστικής καπιταλιστικής ανάπτυξης, η οποία σήμερα χωρίς πια το θρησκευτικό υπόβαθρο, επιβλήθηκε σε όλο τον κόσμο.

Για τον καλβινιστή, υποστήριξε ο Βέμπερ, το επάγγελμα δεν είναι μια κατάσταση στην οποία γεννιέται ένα άτομο, αλλά μια επίμονη κι επίπονη δραστηριότητα που πρέπει να διαλέξει το ίδιο και να την ασκεί με αίσθημα θρησκευτικής ευθύνης. Ως εκ τούτου, με την καλβινιστική θεολογία η επιχειρηματική ζωή που κάποτε θεωρείτο επικίνδυνη για την ψυχή πλέον καθοσιώθηκε.

Οι σκαπανείς αυτής της οικονομικής τάξης πραγμάτων ήταν «νεόπλουτοι», που άνοιξαν τον δρόμο προς την επιτυχία σε πείσμα της κατεστημένης αριστοκρατίας της γης και του εμπορίου.

«Ειδήμονες χωρίς πνεύμα, αισθησιοκράτες χωρίς καρδιά. Αυτές οι ασημαντότητες φαντάζονται πως έφτασαν σε ένα επίπεδο πολιτισμού που ποτέ πριν δεν επιτεύχθηκε».

Πάντως, ο Βέμπερ τόνισε πως, αν ο καπιταλισμός ξεκινάει ως ο πρακτικός ιδεαλισμός της ανερχόμενης μπουρζουαζίας, τελειώνει ως ένα όργιο υλισμού.

Πηγές:
-Max Weber, Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, εκδ. Το Βήμα, Αθήνα, 2010.
-Elias H. Tuma, Ευρωπαϊκή Οικονομική Ιστορία, τόμος 1, εκδ. Gutemberg, Αθήνα, 2000.

tvxs.gr/news/σαν-σήμερα/μαξ-βέμπερ-καπιταλισμός-καλβινιστικής-ευλάβειας