Το δίλημμα του παμφάγου: κρεοφαγία ή χορτοφαγία;

[αναδημοσίευση]

Γράφει ο ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗΣ αναδημοσιευει ο iguanaαπό ελευθεροτυπία.

Η επιλογή να είναι κανείς χορτοφάγος σε μια κοινωνία διατροφικής αφθονίας μπορεί να εξηγηθεί με διάφορα ηθικά, πολιτισμικά, ιατρικά ή θρησκευτικά επιχειρήματα, συχνά μάλιστα δικαιολογείται προσφεύγοντας σε έναν συνδυασμό από τέτοια επιχειρήματα.

Απ’ ό,τι φαίνεται, η επιλογή ενός ή περισσότερων ανθρώπων για μια αποκλειστικά χορτοφαγική διατροφή, όταν δεν εξαρτάται από γεωγραφικούς ή από οικολογικούς περιορισμούς, αποτελεί κατά κανόνα μια πολιτισμική ή, ακριβέστερα, μια καθαρά ιδεολογική επιλογή ενός οργανισμού ο οποίος, από βιολογικής κατασκευής, ήταν και παραμένει παμφάγος.

Ο Μάικλ Πόλαν (Michael Pollan) στο περίφημο αλλά δυστυχώς ακόμη αμετάφραστο στα ελληνικά βιβλίο του «The Omnivore’s Dilemma» περιγράφει αναλυτικά τα διατροφικά διλήμματα του σύγχρονου ανθρώπου, δηλαδή ενός παμφάγου και νοήμονος είδους το οποίο, επειδή βρίσκεται στην κορυφή της διατροφικής πυραμίδας, έχει τη δυνατότητα, την ευχέρεια και την ελευθερία -τουλάχιστον στις ανεπτυγμένες δυτικές κοινωνίες- να τρώει σχεδόν ό,τι και όσο θέλει. Γεγονός που, σύμφωνα με όσα υποστηρίζει ο επιφανής Αμερικανός διατροφολόγος και δημοφιλής συγγραφέας, δημιουργεί στον σύγχρονο άνθρωπο όχι μόνο σοβαρά ιατρικά αλλά και δυσεπίλυτα ηθικά προβλήματα.

Σε εποχές οικονομικής ευημερίας, άρα και διατροφικής αφθονίας, όλο και περισσότεροι ανθρώποι στη Δύση διερωτώνται αν είναι απαραίτητο από βιολογική και δικαιολογημένο από ηθική άποψη να σκοτώνουμε ζώα και να τρεφόμαστε μ’ αυτά. Πράγματι, ένας μεγάλος αριθμός ατόμων φαίνεται να έχει πειστεί ότι η κατανάλωση κρέατος είναι όχι μόνο επιβλαβής για την υγεία αλλά και ηθικά επιλήψιμη. Είναι όμως έτσι;

Διατροφικά ήθη και πάθη

Πλήθος έρευνες επιβεβαιώνουν ότι μια «σωστή» υποθερμιδική δίαιτα, δηλαδή η δίαιτα που στηρίζεται κυρίως σε φυτικές και μόνο εν μέρει σε ζωικές τροφές, αυξάνει το προσδόκιμο ζωής. Οταν όμως η υποθερμιδική δίαιτα γίνεται υπερβολική, τότε πολύ συχνά προκαλεί σοβαρές και μόνιμες διαταραχές της ισορροπίας του οργανισμού· διαταραχές που σχεδόν αναπόφευκτα οδηγούν στις πολύ γνωστές «πολιτισμικές» παθήσεις: διαβήτη, καρδιαγγειακά νοσήματα, ορισμένες νεοπλασίες, αλλά και σε ψυχικές διαταραχές.

Εξάλλου, χάρη στην πολυετή συνεργασία τους με φυσιολόγους και βιολόγους, οι σύγχρονοι διατροφολόγοι αποκάλυψαν ότι αποφασιστικής σημασίας για την καλή μας υγεία είναι τόσο οι «μακροτροφικοί» παράγοντες (πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, λίπη) όσο και οι εξίσου σημαντικοί «μικροτροφικοί» παράγοντες (βιταμίνες, άλατα και διάφορα βιοδραστικά μόρια). Κυρίως όμως διαπίστωσαν ότι η αφομοίωση αυτών των πολύτιμων διατροφικών στοιχείων διασφαλίζεται μόνο μέσω της ισορροπημένης κατανάλωσης τόσο ζωικών όσο και φυτικών τροφών! Μάλιστα, από την πολύχρονη συνεργασία ειδικών διατροφολόγων με επιδημιολόγους, προκύπτει ότι ορισμένα ισορροπημένα πρότυπα διατροφής -όπως π.χ. το μεσογειακό ή το ιαπωνικό- είναι πολύ καλύτερα από κάποια άλλα αποκλειστικά κρεοφαγικά ή αποκλειστικά φυτοφαγικά πρότυπα διατροφής.

Γιατί άραγε επιμένουμε να τρώμε κρέας, και μάλιστα σε μια εποχή όπου η κρεοφαγία φαίνεται να είναι κάθε άλλο παρά αναγκαία, δεδομένου ότι τις απαραίτητες θρεπτικές ουσίες που υπάρχουν στο κρέας μπορούμε να τις εξασφαλίσουμε από πολλά άλλα διαθέσιμα είδη τροφής (φυτά, φρούτα, ξηροί καρποί); Και επίσης, πώς δικαιολογείται ηθικά η επίμονη βιολογική μας ανάγκη να τρεφόμαστε με κρέας; Αν φυσικά πιστεύει κανείς ότι ακόμη και οι πιο στοιχειώδεις βιολογικές μας ανάγκες χρήζουν ηθικής επιβεβαίωσης.

Τα «κοψίδια» του… πνεύματος

Από καιρό ήταν γνωστό ότι η ευφυΐα και η περίπλοκη κοινωνική συμπεριφορά ενός ζωικού είδους όχι μόνο σχετίζονται στενά αλλά και αντανακλώνται στα διατροφικά του ήθη. Πράγματι, η ευελιξία και η πολυπλοκότητα στη διατροφική συμπεριφορά ενός οργανισμού αποτελούσε (και αποτελεί) για τους ειδικούς έναν ιδιαίτερα ασφαλή δείκτη για την αποτίμηση και τη συγκριτική αξιολόγηση της νοημοσύνης του. Σύμφωνα μάλιστα με τις πιο πρόσφατες παλαιοντολογικές και βιο-ανθρωπολογικές έρευνες, η συστηματική εισαγωγή του κρέατος στη διατροφή των προγόνων μας ήταν η απαραίτητη προϋπόθεση για την εκρηκτική εξέλιξη του εγκεφάλου μας.

Μέχρι πρόσφατα, ωστόσο, δεν ήταν καθόλου σαφές το γιατί, και κυρίως το πώς ακριβώς, η κρεοφαγία έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην υπερβολική διόγκωση του εγκεφάλου μας και, κατά συνέπεια, στην εντυπωσιακή ανάπτυξη της ανθρώπινης νοημοσύνης. Διότι βέβαια, είναι προφανές ότι ένας ιδιαίτερα διογκωμένος εγκέφαλος, όπως αυτός των πρώιμων ανθρώπων, αποτελούσε εξαρχής μια εξελικτική «πολυτέλεια»: ένα εξαιρετικά δαπανηρό και ενεργοβόρο όργανο γνώσης, το οποίο καταναλώνει πάνω από 22 φορές περισσότερη ενέργεια από έναν μυ του ίδιου μεγέθους (και μάλιστα σε ανάπαυση).

Σύμφωνα με τη Λέσλι Αγιέλο (Leslie Aiello), επιφανή παλαιοανθρωπολόγο και διευθύντρια του Wenner-Gren Foundation στη Νέα Υόρκη, ενός από τα σημαντικότερα κέντρα έρευνας της ανθρώπινης εξέλιξης, η κατανάλωση κρέατος παρείχε στους προγόνους μας την επιπλέον ενέργεια που απαιτούσε η καλή λειτουργία του υπερδιογκωμένου εγκεφάλου τους. Η πολλαπλά επιβεβαιωμένη τάση αύξησης της εγκεφαλικής μάζας του γένους Homo έπρεπε να αντισταθμιστεί με τη μείωση τόσο των απαιτήσεων όσο και του όγκου ενός άλλου οργάνου του σώματος των προγόνων μας. Και το όργανο που έπεσε «θύμα» αυτής της προοδευτικής εγκεφαλοποίησης ήταν το έντερο!

«Είναι αδύνατον να συνυπάρχουν στον ίδιο οργανισμό ένας μεγάλος εγκέφαλος και ένα μεγάλο στομάχι. Ο οργανισμός των προγόνων μας κατανάλωνε το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας που διέθετε για την πέψη της τροφής, μέχρι τη στιγμή που ανακάλυψαν το κρέας. Είμαστε πεπεισμένοι ότι αυτή η αλλαγή στις διαιτολογικές συνήθειες των προγόνων μας συνέβη πριν από 2,3 εκατομμύρια χρόνια και υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρέασαν τη συνολική εξέλιξη του είδους μας», εξηγεί η Αγιέλο.

Επομένως, όσο μεγάλωνε ο εγκέφαλος των προγόνων μας έπρεπε να μικραίνει το έντερό τους, χωρίς ωστόσο να μειωθούν σημαντικά οι μεταβολικές του λειτουργίες για παραγωγή ενέργειας από την τροφή. Η μόνη εύλογη και βιολογικά αποδεκτή απάντηση σε αυτό το δυσεπίλυτο εξελικτικό δίλημμα είναι απλή: η κρεοφαγία!

Το πιο αποφασιστικό, ωστόσο, βήμα προς την κρεοφαγία θα συντελεστεί όταν οι πρόγονοί μας ανακάλυψαν τη φωτιά, δηλαδή το… μπάρμπεκιου. Οταν δηλαδή πριν από περίπου 1,8 εκατομμύριο χρόνια, ο Homo erectus έμαθε να μαγειρεύει στη φωτιά το κρέας. Εκτοτε, το είδος αυτό τροφής έγινε πολύ πιο εύπεπτο και κυρίως μειώθηκε δραστικά ο χρόνος που απαιτούνταν για τη μάσηση και την πέψη του.

Μπάρμπεκιου και κοινωνικότητα

Ταυτόχρονα, μια πλούσια σε κρέας διατροφή επέβαλε όχι μόνο την εξέλιξη των κατάλληλων κρεοφαγικών ανατομικών δομών (π.χ. κατάλληλη οδοντοστοιχία, πεπτικό σύστημα) αλλά και την ανάπτυξη νέων κοινωνικών και τεχνολογικών δεξιοτήτων: ομαδικό κυνήγι, επινόηση κατάλληλων εργαλείων, διαφοροποίηση των κοινωνικών ρόλων στο εσωτερικό της ομάδας.

Με άλλα λόγια, μια πιο πολύπλοκη και ευέλικτη κοινωνική συμπεριφορά που ενώ προϋποθέτει, ταυτόχρονα επιβάλλει και ενισχύει την ανάπτυξη μιας αποτελεσματικότερης νοητικής μηχανής, όπως είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Η πρόσφατη, κοντόφθαλμη και απλοϊκή απόρριψη της κρεοφαγίας ως απλής γαστρονομικής επιλογής είναι συνεπώς όχι μόνο υποκριτική αλλά και άκρως παραπλανητική. Η μεταμοντέρνα «ηθική επιταγή» υπέρ της χορτοφαγίας συνεπάγεται την απώλεια ενός πολύτιμου στοιχείου της ανθρώπινης βιολογικής ταυτότητας, την αλλοτρίωση δηλαδή της παμφάγου βιολογικής φύσης μας.

Για την απελευθέρωση των ζώων

Για μια συστηματική παρουσίαση των επιχειρημάτων κατά της κρεοφαγίας, ο αναγνώστης θα μπορούσε να συμβουλευτεί το βιβλίο του Πίτερ Σίνγκερ (Peter Singer) «Animal Liberation», που με καθυστέρηση 30 χρόνων (!) μεταφράστηκε πρόσφατα και στα ελληνικά («Η απελευθέρωση των ζώων», εκδ. Αντιγόνη). Σε αυτόν το λίβελλο κατά της κρεοφαγίας και της εκμετάλλευσης των ζώων, ο διάσημος Αυστραλός φιλόσοφος, καθηγητής Βιοηθικής στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον των ΗΠΑ, εκθέτει τα βασικά επιχειρήματα για την υπέρβαση του «ειδισμού» (speciesism), δηλαδή της ειδοκεντρικής μας εμμονής και προκατάληψης υπέρ της ανωτερότητας του ανθρώπινου είδους σε σχέση με τα άλλα ζωικά είδη. «Η απελευθέρωση των ζώων» έχει μεταφραστεί σε 25 γλώσσες, έγινε μπεστ σέλερ, επηρέασε πολλά κινήματα υπέρ των ζώων και συνέβαλε στην αλλαγή των σχετικών νομοθεσιών σε πολλά κράτη.